‘Wij, zijn klasgenootjes, vonden het verschrikkelijk.’

‘Ik ging in Garmerwolde naar de basisschool. We zaten met zo’n 25 tot 30 kinderen in één lokaal. De school telde drie lokalen. Er gingen zo’n zeventig kinderen naar deze school, ook kinderen van Lageland. Met een brug en een pontje konden ze over het Eemskanaal komen. Gerard van der Reyden zat ook bij mij in de klas; hij zat naast mij. Zij waren vanuit Amsterdam gevlucht. Zij dachten: ‘In Garmerwolde zijn we veilig.’ Hij woonde bij zijn opa en oma aan de Dorpsweg. Het zal na de zomer van 1944 zijn geweest dat ze er kwamen wonen. Zijn opa, Andries Oosterhuis, was melkboer: hij bracht melk en karnemelk aan huis. Ik weet nog dat zijn vader altijd in nette kleren liep. Hun buurman was bakker Bloemendaal.

Gerard speelde met ons na schooltijd. Maar omdat het ‘s avonds al snel donker werd, mochten we niet meer buiten spelen. Alle ramen waren verduisterd en er was ook weinig brandstof voor verlichting. Door de avondklok mochten we niet buiten zijn. Landwachten controleerden streng. Mensen durfden daardoor ook niet naar buiten. ‘s Winters gingen we vroeg naar bed: omdat we weinig licht in huis hadden en erg weinig verwarming.

In mijn jeugd waren er veel ondernemers in het dorp. Er woonden bakkers, verschillende boerderijen waren er, schilders, aannemers, caféhouders, een elektricien. Er was een winkel in manufacturen, een voor groente en fruit. Er waren verschillende kappers. In de pastorie woonde dominee Niermeijer.

In de nacht van 14 op 15 april 1945 werd Garmerwolde met granaten gebombardeerd. Daarbij is Gerard met zijn ouders omgekomen. We, zijn klasgenootjes, vonden het verschrikkelijk. Ik zou het mooi vinden als op 4 mei met Dodenherdenking op hun graf een bloemetje wordt gezet.

‘s Avonds elf uur kwamen de eerste granaten over Garmerwolde. De Canadezen stonden op Eelde/Paterswolde. Ze stonden voor Groningen om Groningen binnen te vallen en toen kregen ze in de gaten dat de Duitsers allemaal wegtrokken. Dus die hebben ze gevolgd. En waar kwamen die Duitsers terecht? Hier in Garmerwolde. Half Garmerwolde stond zaterdag (14 april (red.)) vol met vrachtauto’s en alles wat nog rolde, maar de Duitsers hadden niet veel meer. Dat kwam allemaal hier naartoe. Dus ‘s avonds om zes uur kwamen twee vliegtuigjes boven Garmerwolde en de Duitsers stonden met geweertjes erop te schieten. Die vliegtuigen hebben alles gefotografeerd. En ‘s avonds om elf uur kwamen de eerste granaten neer.

Er waren hier twee wegen. De Oude Rijksweg en de nieuwe Rijksweg (N360 (red.)). Die was net klaar in 1940. Die Duitsers zagen het voordeel van Garmerwolde. Als ze van Groningen kwamen en even wilden uitrusten, dan zetten ze de wagens neer op de Oude Rijksweg. Soms stonden er tien en soms stonden er twee of drie wagens. De Duitsers lagen wat te pitten of jenever te drinken. En ‘s avonds waren ze weer weg. Dat kon hier, want niemand had er last van.

Langs de Oude Rijksweg trok veel verkeer naar Duitsland en daar wisten ze in het dorp niets van. Dus in de laatste dagen, toen half Groningen in brand stond, kwamen steeds meer Duitsers hier naartoe. En dus was Garmerwolde vol. Zondagsmiddags kwamen de Duitsers langs en zeiden ‘Wegwezen! We steken alles in brand.’ Maar waar moet je naar toe? Wij zijn naar de boerderij van Van Zanten gegaan (Geweideweg 7 (red.)). Er was een pontje in de buurt. En er lag een vlot, daarmee kon je over het Damsterdiep komen. Ik zie mijn moeder nog zitten, met mijn zusje van een jaar, midden op dat vlot. Daar was een molen en een dijkje en je kon net met droge voeten bij de boerderij komen. Ongeveer 30 mensen gingen naar de kerk. Daar kwamen geen Duitsers in. Zij liepen er wel eens om heen, maar ze kwamen niet in de kerk. De boerderij zat vol. De dokter zat vol, de school zat vol. Je wist helemaal niet wat er gebeurde. Er gingen verhalen rond over ‘ze komen er aan’, dat ze al bij Arnhem waren. Dat heeft heel lang geduurd, maar ze kwamen niet verder.
Je moest met de radio wel voorzichtig wezen. 

Van mijn moeder moest ik regelmatig een envelop afgeven bij schilder Kuipers aan de Dorpsweg. Ik wist niet wat erin zat. Ik heb nooit geweten wat erin zat. Later na de oorlog vroeg ik: ‘Nu moet je mij eens vertellen. Wat zat er in die envelopjes?’ Ze zei: ‘Bonnen. Er zaten bonnen in.’ Voedselbonnen waren het. Kuipers zat bij de ondergrondse en gebruikte extra bonnen voor onderduikers. Als kind wist je daar niets van. Mijn zusje van een jaar kreeg net zo veel bonnen als ik, maar dan hadden we te veel bonnen. Anco Terpstra en zijn broers, die jongens rookten, kregen tabaksbonnen. En de jongens van Kort kwamen ook wel aan de deur om bonnen voor te smoken. Alle bonnen die over waren bij ons, gingen naar Kuipers. En daar kochten ze dan eten voor de onderduikers voor.

Toen kwam er een razzia. Er zijn drie mensen opgepakt: Bart Woldendorp, Roelf Blink en Harm Oomkens. Ja, die zijn verraden. Door wie? Mijn vader had hem al een keer gewaarschuwd. Die kwam heel veel bij Bart. Die deed ook heel veel klusjes voor hem. Hij was veekoopman en caféhouder. Dat hele spul werd opgepakt en dat was niet best. Twee man zijn in het Groninger Scholtenhuis terecht gekomen. En heel erg mishandeld. Eén van hen is op een gegeven moment op transport gekomen, eerst naar Amersfoort, later naar Vught. En toen overleden in Vught. Longontsteking en zo.

In Thesinge is ook veel gebeurd. In Thesinge was heel veel verzet. Veel meer dan hier. Er waren ook veel meer onderduikers in Thesinge. Het lag verder van de grote weg af. Men was hier voorzichtiger.

Hier waren Duitsers gelegerd (Geweideweg 8 en Dorpsweg 1 (red.)). Het was hier een rustig dorp. Maar we hadden in de oorlog wel de Landwacht. Maar niemand uit Garmerwolde, voor zover ik weet, was lid van de Landwacht. Wel uit Thesinge.

Als het spertijd werd om acht uur ‘s avonds en er scheen nog ergens een kiertje licht door, dan kwam de Landwacht aan de deur met een man of vier, vijf. En dan zeiden ze: ‘Dichtplakken!’ Je had ook mensen van ons zelf, van de LuchtBescherming. Met een bandje om de arm. Die letten daar ook op. 

In het huis Geweideweg 8 (red.) waren Duitsers. De eerste tijd waren dat twee oudere Duitsers. Als je dan met een kar vol steenkolen bij een schipper vandaan kwam, kwam een van hen kijken en zei zoiets als ‘Wegwezen’. Later kwamen er van die jonge knapen. Toen is het wel eens gebeurd - mijn vader heeft dat ook een keer beleefd - dat je de kolen weer terug kon brengen naar het schip. Stonden er vier tot zes mensen met karren met steenkolen en ze konden het allemaal weer terugbrengen. Maar die schippers gaven het spek en het vlees dat ervoor was betaald, niet meer terug. Het waren Duitse schippers die erop zaten.

We moesten vluchten omdat de Duitsers kwamen en zeiden dat ze alles in de brand gingen steken. Toen is iedereen gevlucht. Er gingen mensen naar de kerk en wij zijn naar de boerderij gegaan. Het was levensgevaarlijk. We zijn maar één nacht weggeweest, zondags. Maandagmiddag kwamen we weer terug. Toen wij weg gingen zondagsmiddags, zei mijn moeder tegen mijn vader: ‘Laat de deur maar los.’ We hadden twee bedsteden in de kamer en van die kokosmatten. De Canadezen waren dus binnen gekomen. Die hadden zo in die bedsteden liggen slapen. Het zag er niet uit, het was één klei al klei. Mijn moeder stonden de tranen in de ogen. Het is allemaal wel weer goed gekomen, maar je deed al expres de deur niet op slot.’